الحیل فی الحروب و فتح المدائن و حفظ الدروب (کتاب)«الحیل فی الحروب و فتح المدائن و حفظ الدروب»، تالیف محمد بن محمود منکلی ، به زبان عربی است. این اثر، در باره نحوه اداره جنگ و انواع حیل جنگی و در امان ماندن از مکر دشمن و چگونگی ساخت وسایل و ادوات جنگی است. ۱ - ساختار کتابکتاب، از دو جزء و نه باب تشکیل شده است. پنج باب اول و بخش اعظم باب ششم، در جزء اول قرار گرفته و از پنج عنوان آخر باب ششم که تناسبی نیز با موضوع این باب ندارد، تا آخر باب نه، در جزء دوم آمده است. بخش‌های تشکیل دهنده هر یک از ابواب نیز به تناسب مطالب متغیر است. شیوه نگارش، جالب توجه است و نام هیچ نویسنده یا منبعی ذکر نشده است. ۲ - گزارش محتواخلاصه مطالب ابواب کتاب به ترتیب، عبارت است از: ۲.۱ - شمشیر« شمشیر »، اسلحه‌ای است که در باره آن گفته شده که دارای هیبت و افضل از جمیع سلاح هاست. [۱]
الحیل فی الحروب و فتح المدائن و حفظ الدروب، محمد بن محمود منکلی، ص۲۱.
با وجود هر سلاحی، استغناء از آن وجود ندارد، اما صاحب آن از سلاح‌های دیگر بی نیاز است. در آیات و روایات نیز از شمشیر نام برده شده است. به جهت اهمیت و کاربرد و جایگاه، شمشیر از انواع و اقسام مختلفی برخوردار است که شرح انواع آن، مانند القلعیة، الهندیة، البیلمانیة و البیض در ادامه این باب آمده است. چگونگی کاربرد صحیح آن نیز از مطالب مهمی است که در آخر ذکر شده است.۲.۲ - سپر«سپر»، از دیگر ادوات جنگی است که شمشیر در کنار آن، دارای معنا و ارزش است. سپر، دارای انواع مسطح، مستطیل و دایره است که هر کدام نام خاصی دارد. بخش اساسی این باب نیز شیوه استفاده از سپر در حالت سواره و پیاده است که به تفصیل آمده است. ۲.۳ - تیر« تیر »، دیگر سلاحی است که در استفاده از آن باید از چند مطلب آگاهی داشت: الف) مقدار قوس آن؛ ب) اعتدال آن؛ ج). مقدار پرتاب آن؛ ... در یادگیری تیراندازی، اینکه از چه کمانی استفاده شود مهم است و کسی که در مسیر تعلیم قرار دارد باید از کمان ترکمان که نرم تر است استفاده نماید. طریقه استفاده از کمان و قرارگیری هر یک از انگشتان دست، از دیگر مباحث این باب است. ۲.۴ - تیر اندازی از پایین دژدر تیر اندازی از پایین دژ به سمت آن و یا از بالای آن به سمت پایین، طریقه قرار گرفتن آناتومی بدن متفاوت است که نویسنده در ابتدا به آن اشاره کرده است. او بر این نکته جنگی تاکید می‌کند که از اینکه در جنگ از نقطه واحدی تیراندازی کنی بپرهیز و مرتب جایت را از مکانی به مکان دیگر تغییر بده. شیوه نگاه کردن از دیگر مباحث است و در اینکه از داخل یا خارج و یا اطراف قوس نگاه کرد، اختلاف نظر وجود دارد؛ نویسنده، معتقد است که از بیرون قوس نگاه کردن اصل نیکویی است. ۲.۵ - تیر اندازی در شبتیر اندازی در شب، تیر اندازی با حسبان (تیر کوچکی به اندازه یک وجب که با کمان فارسی انداخته می‌شود)، مجری (نوعی تیر بزرگ) و کمان سخت، از مباحث مطرح شده در این باب است. از دیگر مباحث، ذکر انواع مواد سوختی است که عبارت است از: نفت ، قطران ، انواع روغن‌ها ، صمغ‌ها ، زرنیخ و... ۲.۶ - مواد آتش زاروش تهیه مواد آتش زا، طولانی‌ترین باب کتاب را تشکیل می‌دهد که در آن، انواع و اقسام روش‌های تهیه این مواد ذکر شده است. در ساخت این مواد، معمولا، «زرنیخ»، نقش اساسی را بازی می‌کند. شیوه تبدیل مواد به یک دیگر، مانند تبدیل قطران به روغنی صاف، حکایت از اطلاعات وسیع نگارنده در این زمینه و در اختیار داشتن کتاب‌های فراوانی دارد. منکلی ، در ذیل عنوان «روشن کردن چراغ اطراف لشکر»، به نکته جالبی اشاره کرده است؛ برای روشن نگه داشتن آتش در باد شدید، پارچه‌ای را بر چوبی قطور بپیچ و با نفت آن را آغشته کن و مشتعل ساز. این آتش ، خاموش نمی‌شود، زیرا که جسم مدور نصفش نصف دیگرش را می‌پوشاند و باد نمی‌تواند نصف پنهان شده را خاموش کند. ۲.۷ - دلو و ادوات کشیدن آب از چاهطریقه ساخت دلو و ادوات کشیدن آب از چاه ، مبحث این فصل را تشکیل می‌دهد. ممکن است به ذهن خطور کند که این بحث ارتباطی به جنگ ندارد، اما باید در نظر داشت که مهم‌ترین و اصلی‌ترین کار در هر جنگ، تامین آب برای نیروهاست و نویسنده با عنایت به آن، به این بحث پرداخته است. آنچه توجه خواننده را به خود جلب می‌کند، طرح‌ها و نقشه‌های فراوانی از طریقه ساخت این وسایل است که نویسنده ارائه نموده است. ۲.۸ - فریب دشمنفریب دادن دشمن، از روش‌های جنگاوری است که به خوبی آموزش داده شده است. از جمله این حیله‌ها آن است که کاری کنیم که دشمن تصور کند که از جنگ منصرف شده‌ایم و آن گاه به وی یورش بریم. پیروزی بر دشمن دارای سه ضلع است که عبارت است از: ۱. سلاح ؛ ۲. لشکر و نیرو؛ ۳. ترتیب و آمادگی. او تاکید می‌کند که فریب دادن دشمن با کمال استتار و مخفی کاری امکان پذیر است. وی بدین ترتیب رعایت نکات فراوانی را در خلال بخش‌های مختلف متذکر می‌شود. ۲.۹ - شیوه‌های رزمآموزش شیوه‌های رزم ، نویسنده را از نکات مهم تر غافل نکرده است. او، قوت نفس و قوت بدن را دو خصلت عظیم می‌نامد که اولی را برای ثبات قدم و حضور ذهن و شناخت فرصت و دیگری را برای حمل سلاح و سرعت در حرکت و تحمل جراحات ضروری می‌داند؛ بنا بر این، او عجز را نیز از آفات جنگ دانسته و آن را به سه منشا نبود سلاح، ضعف بدن و ضعف نفس منتسب می‌کند. ۹. فرمان ده لشکر، نقش اساسی و مرکزی در جنگ را به عهده دارد، لذا شناخت تمامی وجوه آمادگی، آگاهی به جای گاه‌های تصمیم گیری و پرهیز از هر فرمانی که افراد را دچار سستی کند، از جمله ضرورت‌های هر فرمان دهی است. فرمان ده، نباید جز در سه موضع، خود با دشمن ملاقات کند و پس از شناخت از دشمن و امکانات او در صدد تهیه و ارسال نیرو و امکانات و سلاح بیشتر اقدام نماید. ۲.۱۰ - شیوه‌های جنگ با اقوامدر بخش دیگری از این باب، به شیوه‌های جنگ با اقوام و کشورهای مختلف پرداخته است؛ به عنوان مثال، رومیان و کشورهای مجاور آن، از نیزه استفاده می‌کنند و لذا هر کشوری که بخواهد با آنها وارد جنگ شود، باید از این سلاح و یا سلاح برتری استفاده نماید. او، معتقد است که ایرانیان به لحاظ استفاده از تیر بر اعراب برتری دارند، چرا که فارس، همانند ترک‌ها و اهل مشرق و عرب، مانند هندیان از این سلاح استفاده می‌کنند که در این شیوه، گرفتن سپر به سختی امکان پذیر است. از جمله نکات قابل توجهی که در حفظ شهرها در برابر مکاید دشمن، از قوی‌ترین اسباب می‌باشد، برخورداری از رئیس عالم و مدبر است. او، خاطرنشان می‌کند که عماد هر جماعتی و قوام هر مردمی به رئیس دانشمند است. ۳ - وضعیت کتابمحمد عبد العزیز احمد مصری ، استاد تاریخ، تحقیق و تصحیح کتاب را به عهده داشته است و با مقابله سه نسخه از کتاب، اختلافات آنها را در پاورقی آورده است. او، اشکال و ترسیمات را دارای اشکالات فراوان می‌داند. فهرست محتویات هر یک از اجزاء، در ابتدای آن و به طور کامل نیز در انتهای کتاب آمده است. فهرست مراجع عربی و انگلیسی نیز به تفکیک پس از متن اثر آمده است. ۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |